مکتب خوشنويسي ارسنجان

پيشگفتار

هنر، والاترين تجلي روح متعالي انسان است و هنرمند است که مي تواند جوهر پاک انديشه ها را در قالبي زيبا به تصوير بکشد. اما هنر خوشنويسي را حلاوتي ديگر است چه اين هنر اغلب با کلام خدا پيوند مي خورد و شور و عشقي مي آفريند که روح انسان را از عالم خاک به افلاک مي برد.

 

عشق مي بارد از اين کلک خيال انگيزتان *** مي برد دل را به سوي آسمان هاي دگر

خوش نويسان ارسنجاني که هنر خويش را به زيور قرآن آراستند و خود را جاودانه ساختند، هنرمنداني هستند که در جاري کلام وحي زنگار از دل زدوده و خود را شايسته ي اشرف الکتابي و افتخار الکتابي ساختند. هنرمنداني که به گفته ي ميرزا حسن فسايي ياقوت معدن عرفان بودند و مقله ي حدقه ي زمان، عالم رباني بودند و عارف صمداني.
اگر چه به گفته ي کارشناسان، قرآن نوشته شده به دست قرآن نويسان ارسنجان از بي نظيرترين قرآن هاي موجود است اما وقتي به اين قرآن ها نگاه مي کني بيش از آن که زيبايي خط، جلب توجه کند، روحي که در اين مصاحف شريف دميده شده تو را مسحور خود مي سازد. روحي که
حکايت از عرفان عميق و زلال کاتبان آن ها دارد تو را از خود جدا مي کند و به عالم بالا مي برد.
حاج ملا علي عسکر و فرزندانش عارفاني هستند که در قنوت نماز شب دعاي ابوحمزه و در رکوع و سجود نمازهايشان دعاي خمس عشر مي خواندند.
در خانواده ي ارسنجاني هشت کاتب قرآن پا به عرصه حيات گذاشتند. آن چه تقديم حضورتان مي شود يادي است از آن ها که همه شاگردان مکتبي هستند که ميرزا احمد ني ريزي به وجود آورنده ي آن بوده است.

حاج ملا علي عسکر ارسنجاني

علي عسکر فرزند محمد شفيع در سال 1220 ه.ق در ارسنجان ديده به جهان گشود.
فارسنامه ي ناصري درباره ي وي مي نويسد:
« ياقوت معدن عرفان و مقله ي حدقه ي زمان، عالم رباني و عارف صمداني ملا علي عسکر خوش نويس ارسنجاني از اين قصيه ( ارسنجان ) برخاسته و کسب اخلاق حميده و صفات پسنديده را از جناب ملا احمد نمود و بعد از وفات آن جناب مسالکش را حذوالحذو پيمود. کتابت کلام الله مجيد و هدايت عبادالله را شعار خود فرمود و خط نسخش خط نسخي بر خطوط استادان نسخ نويس کشيد و در سال 1302 ه.ق به رحمت ايزدي پيوست. خلفان صدقش کمال اکتسابان حاجي ملا محمد شفيع و ملا محمد حسين خوش نويسان ارسنجاني نعم الخلف آمده در خوش نوشتن خط نسخ مشهور گشته اند ».
فرصت الدوله در آثار العجم چنين مي نويسد:
« از معارف سالکين و اکابر مجاهدين بوده و دست ارادت به مرحوم ملا احمد داده و در خط نسخ، خط نسخ بر خطوط متقدمين و متأخرين کشيده و ... »
و نيز حاجي نايب الصدر در طريق الحقايق چنين مي نويسد:
« ملا علي عسکر ارسنجاني که خط نسخ را چون ميرزا احمد ني ريزي نوشتي، معاش از تحرير نسخ ادعيه مرغوبه و کلام الله مجيد نمودي، جزيي بضاعت داشت و زاري و صراحت به احدي نبرد. اکثر به عبادت مشغول بود. با فقراء فروتني و با اغنيا تکبر نمودي، سن وي به مراحل هشتاد و دو سالگي رسيد ».
مرحوم ملا علي عسکر تا سال 1281 ه.ق سي و شش قرآن با خط نسخ زيبا نوشت. سي و
ششمين قرآن او هم اکنون در موزه ي آستان قدس رضوي (عليه السّلام) نگهداري مي شود. قرآني از ملا علي عسکر که در موزه ي کربلا نگهداري مي شود، در سال 1278 ه.ق کتابت شده است. قرآن ديگري از علي عسکر در مجموعه آقاي مهندس شريف امامي است که در سال 1253 ه.ق کتابت شده است.
از قرآن هاي به خط علي عسکر در ديگر موزه هاي دنيا نگهداري مي شود. از آن جمله مي توان به قرآني در موزه ي نجف اشرف، موزه ي کاخ چهل ستون و کتابخانه ي آقاي دکتر مهدوي اشاره کرد. به راستي که اين هنرمند مسلمان ايراني در تحرير کلام الله در نهايت اعتقاد و ايمان، هر آن چه داشته در طبق اخلاص نهاده و تقديم کرده است.

حاج ملا محمد شفيع اشرف الکتاب ارسنجاني

از ديگر ستارگاني که در آسمان هنر درخشيد و قرآن هاي نفيس وي همواره زينت بخش موزه هاي بزرگ مي باشد، مرحوم حاج ملا محمد شفيع ارسنجاني است. او فرزند عالم و عارف و هنرمند نامي مرحوم حاج ملا علي عسکر است و مانند پدر بزرگوارش در علم و عرفان و هنر به بالاترين مرتبه ها دست يافت.
محمد شفيع در سال 1250 ه.ق در ارسنجان به دنيا آمد و در همان محل به تحصيلات مقدماتي پرداخت. آن گاه براي تکميل علوم ادبي و ديني به شيراز رفت و مدت ها در اين دارالعلم به افاده و استفاده اشتغال ورزيد. وي در سال 1333 ه.ق در ارسنجان وفات يافت و در جوار پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.
محمد شفيع، نوشتن انواع خط را از پدر فرا گرفت تا به حد کمال رسيد و در حسن خط بدان پايه شهرت يافت که از طرف ناصرالدين شاه قاجار به « اشرف الکتاب » ملقب گرديد و نيز از طرف مظفرالدين شاه به دربار دعوت شد ولي به علت وارستگي از پذيرفتن دعوت شاه قاجار امتناع کرد.
اشرف الکتاب در نوشتن خطوط نسخ، ثلث، نستعليق، شکسته، رقاع و خط ناخن سرآمد اقران بود و عمر پر برکت خود را صرف کتابت قرآن مجيد نمود و بيش از چهل قرآن با خط نسخ بسيار زيبا نوشته است که در موزه هاي دنيا از جمله موزه آستان قدس رضوي (عليهالسّلام)، موزه مجلس شوراي اسلامي، موزه کاخ گلستان و موزه ملک نگهداري مي شود.
حاج ملا محمد شفيع علاوه بر خوش نويس بودن، نقاش چيره دست و شاعري توانا بود که از رموز
ادب فارسي آگاهي کامل داشت و در اشعار خود گاهي « آثار » و گاهي « اشرف » تخلص مي کرد.
آنچه بيش از هر چيز روح تشنه ي محمد شفيع را سيراب مي کرد، علم و هنر وي نبود بلکه فراغت از اين ها و راز و نياز با معبود و خلوت دوست و اشک شبانگاهي بود که عطش او را فرو مي نشاند. چنان که گفته است:

 

« خوش کنج فراغت و حواس جمعي *** آتش به بخاري و چراغ و شمعي
در خلوت شب نياز و عجزي با دوست *** با آه جگر سوز و سرشک و دمعي »

فرصت الدوله درباره ي او چنين مي نويسد:
« آثار و هوالحاج محمد شفيع مدت ها در علوم عربيه و ادبيه رنجي کشيد تا از فضلاي عصر گرديد و در خط نسخ از مرحوم والد گذرانيده. شهدالله که پس از مرحوم ميرزا احمد ني ريزي خط مذکور را احدي به پايه مشاراليه ننوشته است، قولي است که جملگي برآنند. الحال اکثر به کتابت قرآن مجيد و فرقان حميد اشتغال دارد و در سرودن اشعار، خاصه غزل صاحب طبع سليم و ذوق مستقيم است ». آقا بزرگ تهراني در الذريعه درباره ي وي مي نويسد:
« ديوان آثار الحاج ملا محمد شفيع بن علي عسکر ذکره فرصت في ( عم ص 241 ) و قال انه کان خطاطاً استاداً في النسخ و کان شاعراً و اکثر شعره الغزل و مات و الده علي عسکر في 1302 »
سيد احمد ديوان بيگي نيز مي نويسد:
« نام ناميش حاجي ملا محمد شفيع، والد مغفورش حاجي ملا علي عسکر ارسنجاني مردي فقير مشرب، درويش مسلک با قدس و زهدي بود. في الجمله از علوم رسمي و کمالات هم بهره داشت و خط نسخ را خوش و شيرين مي نگاشت. کلام الله مجيد و کتابت ادعيه خط او نزد اهلش خيلي مطبوع و مرغوب است اما خود آثار هم تحصيل مقدمات صرف و نحو و فقه و اصول کرده در نقاشي و چهره سازي نيز با ربط است. داراي حالت افتادگي و فقر و حسن اخلاق هم هست. اقسام خطوط را هم خوب مي نويسد. خاصه نسخ که فن اوست و آن را به کمال رسانيده است و ... »
استاد محمد نعمتي نسخ نويس زمان حاضر درباره ي وي مي گويد:
« الحق که مرحوم ملا محمد شفيع همه ي زيبايي خط نسخ را در طول تاريخ يک هزار ساله ي آن با تمام ظرافت ها در خطوط بي نظير خودش يک جا آورده و ... »

حاج ملا محمد حسين افتخار الکتاب

هنر خوش نويسي مکتب ارسنجان را آسماني پر ستاره است. ستاره اي ديگر که در اين آسمان خوش درخشيد، حاج ملا محمد حسين افتخار الکتاب است.
او سومين فرزند کاتب بزرگ قرآن ملا علي عسکر است که در نيمه ي دوم قرن سيزدهم هجري قمري در ارسنجان ديده به جهان گشود و در دامان پر مهر پدر بزرگوارش پرورش يافت و از انفاس او بهره ها برد.
وي هم چون پدر و برادران ديگرش مقدمات علوم ديني را در ارسنجان فرا گرفت و در همان زمان قلم به دست گرفته و از پدر سر مشق گرفت تا آن جا که خود در نوشتن خط نسخ، ثلث و رقاع سرآمد اقران شد. شيوه ي او در نوشتن انواع خطوط آن چنان به برادرش محمد شفيع شباهت دارد که گاهي متخصصان فن و خط شناسان را دچار اشتباه مي کند.
فرصت الدوله درباره ي وي مي نويسد: « از جمله اولاد مرحوم علي عسکر مذکور که در خط نسخ تالي پدر و برادر است، جناب حاجي ملا محمد حسين است که در حسن اخلاق طاق و به وجودت طبع مشهور آفاق است. در شيراز موطن گزيده و به کنج انزوا آرميده ».
قرآن هاي بسياري به خط ايشان به جاي مانده که زينت بخش موزه ها مي باشد. به گفته ي دختر ايشان حاج ملا محمد حسين، سالي دو جلد قرآن کتابت مي کرده است. وي در سال 1330 ه.ق در شيراز بدرود حيات گفت و در صفه تربت، واقع در دارالسلام مدفون گرديد.

ملا احمد

وي دومين فرزند مرحوم ملا علي عسکر ارسنجاني است که مانند پدر و برادرانش دل از دنياي فاني بر کند و به تزکيه نفس پرداخت و مقدمات علوم عربي را در مدرسه ي سعيديه ارسنجان فراگرفت. ملا احمد خط نسخ را از پدر آموخت و عمر پر برکت خويش را به کتابت کلام الله گذراند.
قرآني به خط وي، نزد آقاي عليرضا آثاري نوه ي ايشان مي باشد. کتابت ضياء العيون و کلام الملوک ملا احمد ارسنجاني را نيز کتابت کرده است. ملا احمد در حدود سال 1253 ه.ق متولد و در سال 1315 ه.ق در ارسنجان وفات يافت و در کنار پدر به خاک سپرده شد.

ملامحمد حسن

وي چهارمين فرزند پسر مرحوم ملا علي عسکر ارسنجاني است که از انفاس روحاني پدر و برادرانش بهره ها برد و خط نسخ را از ايشان آموخت و عمر گرانمايه ي خود را به کتابت کلام وحي به زيارت نامه ها و دعاهاي مختلف گذراند. از قرآني به خط وي در موزه ي دکتر نوراني وصال نگهداري مي شود. وي در سال 1312 ه.ش در شيراز دار فاني را وداع گفت و در مقبره ي مهر علي کوچک در دارالسلام به خاک سپرده شد.

ميرزا آقا

مرحوم علي عسکر مشهور به ميرزا آقا فرزند مرحوم حاج ملا محمد شفيع در هنر خوش نويسي و نقاشي و شعر از نوابغ روزگار است. وي در سنين نوجواني چنان در نقاشي درخشيد که شهرت جهاني يافت و از طرف دولت هندوستان به آن کشور دعوت شد.
ميرزا آقا، خط نستعليق را چنان خوش مي نوشت که از طرف ظل السلطان براي ترميم کتيبه هاي حافظيه که به خط مير عماد بوده است انتخاب مي شود. وي پس از بازگشت از سفر هندوستان در سن هيجده سالگي بدرود حيات گفت و در حرم مطهر امامزاده سيد تاج الدين غريب شيراز مدفون شد.

علي اصغر

علي اصغر فرزند محمد شفيع نيز چون برادر بزرگش علي عسکر در هنر خط و نقاشي از نوابغ بوده است اما دست چپاولگر زمان، آثار او را به يغما برده است. وي نيز همواره برادرش به هندوستان دعوت شد و پس از بازگشت در سن شانزده سالگي بدرود حيات گفت و در حرم امامزاده سيد تاج الدين غريب مدفون گرديد.

ميرزا محمدعلي اشرف الکتاب

فرزند ملا احمد و نوه ي حاج ملا علي عسکر ارسنجاني در سال 1307 ه.ق متولد شد و مقدمات علوم را در مدرسه ي سعيديه ارسنجان فرا گرفت. وي هنر خوشنويسي را از عموي خود مرحوم حاج ملا محمد شفيع آموخت و در نوشتن خطوط نسخ و ثلث به مقام استادي رسيد.
بيشتر کتيبه هاي مساجد و اماکن متبرکه و مدارس شيراز به خط ايشان است. وي در سن نود و چهار
سالگي در شيراز بدرود حيات گفت و در حرم حضرت علي ابن حمزه (عليهالسّلام) به خاک سپرده شد.

شيوه ي خطاطي

پيش تر گفتيم که خاندان ارسنجاني در مکتبي پرورش يافته اند که ميرزا احمد ني ريزي به وجود آورنده ي آن بوده است. شواهدي چند گواه بر اين مطلب مي باشد که خوش نويسان ارسنجاني بي ترديد از شيوه ي احمد ني ريزي پيروي کرده اند.
در سايت کامپيوتري مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي چنين آمده است:
« ميرزا احمد ني ريزي که توجه خاصي به شيوه ي ياقوت داشته و آن را سرمشق خود قرار داده است در نهايت با مهارت فراوان موفق به ابداع شيوه اي در کتابت نسخ شد که نام « نسخ ايراني » به خود گرفت و به آن چه نسخ ياقوتي و نسخ ريحاني خوانده مي شود و ياقوت در آن سرآمد بوده در کتابت مصاحف ايراني خاتمه داد و کاتبان ايراني پس از دوره ي صفويه آن شيوه را سرمشق خود قرار داده که تا ظهور محمد شفيع ارسنجاني، کاتب بنام قرآن کريم در دوره ي قاجاريه که شيوه ي نسخ ايراني را به کمال رساند استوار ماند. »
قطعه اي از علي عسکر ارسنجاني در موزه ي مشکين فام موجود است که رقم آن چنين مي باشد. « کتبه العبد احمد الني ريزي في 1119 ناقله علي عسکر الارسنجاني الشيرازي في سنه 1287 ».
قطعه ديگري در مجموعه ي ضياء لشکر موجود مي باشد که رقم آن چنين است:
« العبد الفقير الي رحمه الولي علاء الدين محمد بن شمس الدين محمد الحافظ التبريزي في شهر شعبان سنه ثمانين و تسعمائه و نقلت من خطه و انا العبد احمد الني ريزي في سنه 1119 نقلت من خطه العبد علي عسکر الارسنجاني سنه 1287 ».
در اطلس بيوگرافي هنرمندان ايران زمين نيز چنين آمده است:
« مرحومين ملا علي عسکر و ملا محمد شفيع ارسنجاني که از آنان تعبير به ملا مي شود چنان خوش نويس بوده اند که در عوض ميرزا احمد ني ريزي به شمار مي روند. »
علو درجات همه ي آنان را از خداوند منان خواستاريم.
منابع تحقيق :
1. اسکندري، نسرين، بزرگان ارسنجان.
2. بياني، مهدي، احوال و آثار خوشنويسان.
3. تهراني، آقا بزرگ، الذريعه الي تصانيف الشيعه.
4. فسايي، ميرزا حسن، فارسنامه ناصري.
5. شيرازي، فرصت الدوله، آثار العجم.
6. نايب الصدر، حاجي، طريق الحقايق.
7. شيرازي، ديوان بيگي، سيد احمد، حديقه الشعرا.
8. سايت مرکز تحقيقات علوم اسلامي.
9. اطلس جامع بيوگرافي هنرمندان ايران.

 

منبع مقاله :
صفي پور، علي اکبر، طبيعي، منصور، (1390)؛ مجموعه مقالات کنگره استاد ميرزا احمد ني ريزي، شيراز: بنياد فارس شناسي، چاپ اول.